Είναι μερικοί άνθρωποι που σαν τους συναντήσεις στο δρόμο σου σε ακουμπάνε θαρρείς με ένα μαγικό ραβδάκι και σε σημαδεύουν. Ο Γιώργος Γραμματικάκης είναι ένας από αυτούς.
Φυσιογνωμία που αποπνέει πραότητα, λόγος διδακτικός και παιδευτικός. Ίσως να φταίει η δουλειά του δασκάλου, που χρόνια τον μπόλιασε με υπομονή και κατανόηση. Φωνή βαθειά που σε κάθε κόμπιασμά της νομίζεις πως ακούς τον ήχο ενός εργοστασίου που παράγει σκέψεις και ετοιμάζεται να στις παραδώσει. Τα λέω αυτά γιατί οι περισσότεροι ξέρουν τον Γιώργο Γραμματικάκη ή τον ανακαλύπτουν από τα βιβλία του. Όμως η αίσθηση της παρουσίας του έχει μία ακόμη μεγαλύτερη δύναμη.
Η πρώτη σκέψη μου όταν τον πρωτογνώρισα (αφελής ίσως, αλλά ταιριαστή τότε με το νεαρό της ηλικίας μου) ήταν πως τούτο το "σουλούπι" ταιριάζει στους σοφούς. Γκρίζα μαλλιά, γενειάδα, καλοσυνάτο χαμόγελο και μια φωνή σε απόλυτο online με την σκέψη. Και συνάμα δεκτικός, προσγειωμένος, έτοιμος να εξηγήσει και να γίνει κατανοητός. Η Κόμη της Βερενίκης ήταν η πρώτη απόπειρα να εκλαϊκεύσει την γνώση και την επιστήμη του. Και βρήκε απήχηση απροσδόκητη. Τώρα ο Γιώργος Γραμματικάκης επέστρεψε με ένα ακόμη καταπληκτικότερο πόνημα. "Η αυτοβιογραφία του Φωτός" μπήκε στις προθήκες των βιβλιοπωλείων τον Φλεβάρη και έγινε αμέσως ανάρπαστη.
«Το φως -λέει ο ίδιος-που είναι ο πρωταγωνιστής αυτού του βιβλίου, νομίζω πως συγκινεί τον κάθε άνθρωπο. Το φως υπάρχει στη ζωή του καθενός. Εγώ το καινούργιο στοιχείο που έβαλα είναι να πω πόσο το φως και η μελέτη του υπήρξε οδηγός στις μεγάλες επιστημονικές ανακαλύψεις, στην κατανόηση των μεγάλων μυστικών του Σύμπαντος αλλά και της ζωής. Είναι η μεγάλη γέφυρα ανάμεσα στην επιστήμη, στην τέχνη, στην ανθρώπινη ζωή. Και είναι το μόνο που δεν θα πεθάνει ποτέ. Αυτή λοιπόν ήταν η γενεσιουργός αιτία του βιβλίου πριν από πάρα πολλά χρόνια και τονίζω ότι το γράψιμο του βιβλίου διήρκεσε δέκα χρόνια».



Συντροφιά με τον Κορνήλιο Καστοριάδη στο Παρίσι

Μιλώντας πρόσφατα στο γενέθλιο τόπο του για το νέο βιβλίο ο Γιώργος Γραμματικάκης καθήλωσε ένα πολυπληθές και "μωσαϊκό" ακροατήριο πανεπιστημιακών συναδέρφων του και απλών αναγνωστών του, που στέκονται μακριά από τα εργαστήρια της Φυσικής. Ο λόγος του όμως βρήκε δρόμο για τις καρδιές όλων.
"Η πρόθεση μου απόψε -είπε ξεκινώντας-ήταν να μιλήσω για άλλα. Με απασχολεί ιδιαίτερα τον τελευταίο καιρό ένα φαινόμενο που θα ονόμαζα " Η Θεμελιώδης Αντίφαση της Κρήτης". Έχει πολλές όψεις, συνοπτικά όμως είναι το χάσμα ανάμεσα στα μεγάλα και κούφια λόγια, που ενδημούν στο νησί, και μια πραγματικότητα. Είτε για τον πολιτισμό πρόκειται, είτε για το φυσικό περιβάλλον ή τις εκφράσεις της πολιτικής - που προκαλεί συχνά οργή και πόνο. Δεν ξέρω άλλο τόπο πιο ευλογημένο από τους θεούς, κι ωστόσο τόσο αφημένο στα ρεύματα της εποχής και στην ιδιοτέλεια των ανθρώπων.
Ενώ όμως η πρόθεση μου ήταν να μιλήσω για αυτά, τα γήινα και πικρά, ένα φως αρχέγονο και συμπαντικό, έδειξε φοβερή αδημονία να προηγηθεί. Εσκόπευε, όπως είπε, να αποσυρθεί στη σιωπή του, και ήθελε πριν να πει λίγα πράγματα για τον εαυτό του. Από την εξομολόγηση του, κράτησα με κόπο σημειώσεις. Και αν αυτό ηχεί παράδοξο και ίσως ως παραλήρημα ενός πρώην πρύτανη και ανορθόδοξου Ηρακλειώτη, η απόδειξη βρίσκεται εδώ, στην αίθουσα: Σε κάθε κυβικό της εκατοστό, υπάρχουν αυτή τη στιγμή μερικές εκατοντάδες αρχέγονα φωτόνια. Σωματίδια δηλαδή φωτός, που υπήρξαν μάρτυρες της δημιουργίας του Σύμπαντος, και φθάνουν σήμερα στη γη από όλες τις κατευθύνσεις του ουρανού. Είναι ένα απολίθωμα φωτός, διαθέσιμο ωστόσο στο ρίγος και στο άγγιγμα σας, στο άγγιγμα του κάθε ανθρώπου. Όπως όλα τα απολιθώματα, δίδει στοιχεία για ένα απώτατο παρελθόν, που αυτή τη φορά συμπίπτει και με την αρχή του Κόσμου.
Η ανακάλυψη του αρχέγονου φωτός, που υπήρξε μια από τις μεγαλύτερες στην ιστορία της επιστήμης, έγινε τυχαία. Δύο φυσικοί των εργαστηρίων Bell της Αμερικής, ο Arno Penzias και Robert Wilson, προσπαθούσαν το 1965 να συλλάβουν με μια κεραία σαν χοάνη τα σήματα ενός τεχνητού δορυφόρου. Την λήψη όμως δυσχέραινε η παρουσία μιας παράδοξης ακτινοβολίας, που έφτανε στην κεραία με τη μορφή μικροκυμάτων.
Όπως διαπιστώθηκε, η ακτινοβολία αυτή ήταν ο απόηχος της αδιανόητης, Μεγάλης Έκρηξης, που πριν από 15 δισεκατομμύρια χρόνια δημιούργησε το ίδιο το Σύμπαν.
Όπως η ζέστη σε ένα σβησμένο τζάκι, πιστοποιούσε την ύπαρξη μιας λαμπρότατης φωτιάς στο παρελθόν. Η παρουσία της είχε μάλιστα προβλεφθεί από παλιά. Οι τολμηρές όμως ιδέες, τόσο στην επιστήμη όσο και στη ζωή, περνούν συχνά απαρατήρητες.

Είναι λοιπόν αυτό, το αρχέγονο φως, που διηγείται απόψε την ιστορία του. Απλώς από παραδρομή γράφτηκε ως ομιλητής ένας καθηγητής της φυσικής, πρώην πρύτανης και ανορθόδοξος Ηρακλειώτης. Εκείνος είχε απλώς την τύχη, μια ευλογημένη νύχτα που επικρατούσε σιωπή ασυνήθιστη στην θορυβώδη πόλη μας, να καταγράψει την αυτοβιογραφία του φωτός, όπως το ίδιο την επιθυμούσε. Δεν παίρνω όρκο ότι δεν έχασα κάποιες λέξεις, η και φράσεις ολόκληρες. Το αρχέγονο φως έχει πια εξασθενήσει, ύστερα από ένα ταξίδι που διαρκεί τόσα και τόσα δισεκατομμύρια χρόνια. Σύμφωνα όμως με τη θεωρία της σχετικότητας, το φως διαθέτει μια αξιοθαύμαστη ιδιότητα: Για το φως ο χρόνος δεν περνά, το φως δεν έχει ηλικία. Όσοι από σας διακρίνουν ένα φθόνο, μια ζήλεια αδιόρατη στον τόνο της φωνής η τις κινήσεις μου, δεν θέλω να αποκρύψω άλλο την αιτία. Το σημαντικό είναι ότι απόψε, ενώ στο βήμα μοιάζει να βρίσκεται ένας καθηγητής της φυσικής, διαβάζει απλώς όσα το αρχέγονο φως του υπαγόρευσε, εκείνο είναι που αδημονεί να σας μιλήσει".

Η γέννηση του Φωτός
"Γεννήθηκα πριν από αιώνες αιώνων, σε ένα Χώρο όπου δεν υπήρχε χώρος, και σε ένα Χρόνο όπου δεν υπήρχε χρόνος. Με ένα περίεργο ωστόσο τρόπο, αισθάνομαι ότι προϋπήρχα της γενέσεως μου. Κι ενώ από τότε όλα έχουν αλλάξει, εγώ αισθάνομαι ότι τίποτε δεν αλλάζει. Η παρουσία μου μετρά το αιώνιο.
Δεν αξίζει άλλωστε να συζητά κανείς για πράγματα - την γένεση μου και την γένεση του Κόσμου - που προκαλούσαν ανέκαθεν διαμάχες. Αυτό που ενισχύει την αυτοπεποίθηση μου, είναι ότι η παρουσία μου έμοιαζε πάντοτε πρωταρχική: Στους μύθους ή σε ό,τι ονομάζεται επιστήμη, στα έργα των θνητών αλλά και στις θρησκείες, το φως έπαιζε πάντοτε ρόλο ιδιαίτερο. Κατά καιρούς πολλοί διερωτήθηκαν για την φύση του, και άλλοι πάλι έμειναν απλώς στον θαυμασμό και την αποδοχή. Δεν είναι άλλωστε χωρίς σημασία το γεγονός, ότι το φως υμνήθηκε όσο τίποτε άλλο από καλλιτέχνες και ποιητές.
Εγώ λοιπόν, που είμαι το παλαιότερο, το αρχέγονο φως, ήρθε η ώρα να μιλήσω λίγο για τον εαυτό μου. Δεν ξέρω για ποιόν λόγο μου δημιουργήθηκε αυτή η ανάγκη. Ούτε τα γηρατειά -που αρέσκονται στις αναδρομές- έχουν νόημα για μένα, ούτε, όπως παραδέχθηκα ήδη, έχω παράπονο από την αναγνώριση και τις τιμές. Απλώς τα θαύματα και τα περίεργα, που μόνον εγώ γινότανε να ζήσω, θα 'θελα να τα μάθουν κι άλλοι. Δεν είναι βέβαια σπάνιο, μια αυτοβιογραφία να ωθείται και από άλλα κίνητρα, βαθύτερα. Αν, όσο προχωρά η διήγηση μου, ανακαλύψω ότι υπάρχουν και σε μένα, ορκίζομαι από τώρα ότι δεν θα το αποκρύψω. Αυτό άλλωστε επιβάλλει η διαφάνεια, που υπήρξε ανέκαθεν -ή, για να 'μαι πιο ακριβής, από κάποιο σημείο και πέρα- χαρακτηριστική του βίου μου".

Η διαφάνεια του Φωτός!
"Έθιξα άθελα μου μια κρίσιμη καμπή της αιώνιας διαδρομής μου, που θεωρείται δίκαια μεγάλης σημασίας. Πράγματι, 400.000 χρόνια από τη γένεση του Σύμπαντος, παύει η αλληλοεπίδραση μου με την ύλη. Αρχίζει τότε, όπως λένε, η εποχή της διαφάνειας.
Σπεύδω βέβαια να τονίσω, ότι οσάκις αναφέρονται χρόνια οι χρονικές περίοδοι στην διήγηση μου, δεν έχει πολύ νόημα για μένα -διευκολύνει απλώς όσους ακούν. Από τότε πάντως που απελευθερώνομαι από τους υλικούς δεσμούς μου, είμαι σε θέση να μεταφέρω εικόνες και γεγονότα του απώτατου παρελθόντος. Η εποχή της διαφάνειας, σημαίνει για τους μεταγενέστερους την αρχή της γνωριμίας τους με το πρώιμο Σύμπαν.
Ας βάλομε όμως τα πράγματα σε κάποια σειρά. Λέγεται ότι το Σύμπαν δημιουργήθηκε από μια υπέρθερμη, μεγάλη Έκρηξη, πριν από 15 περίπου δισεκατομμύρια χρόνια. Λέγεται ακόμα ότι εγώ, το αρχέγονο φως, αποτελούσα τότε το κυρίαρχο συστατικό του Σύμπαντος, ενώ η αρχική ύλη συνιστούσε μια αμελητέα πρόσμειξη. Δεν ξέρω σε ποιόν οφείλεται η φράση "Εν αρχή ην το Φως". Να δηλώσω όμως, με κάθε ταπεινότητα, ότι δεν κρύβει και μεγάλη δόση υπερβολής.
Με κυρίευσε όμως η φλυαρία, και λησμόνησα να αναφερθώ σε ένα καθοριστικό γεγονός: Ότι η Μεγάλη Έκρηξη, που δημιούργησε το Σύμπαν είχε σαν συνέπεια τη συνεχή και φρενιτιώδη διαστολή του. Από το αρχικό του λοιπόν μέγεθος, που ήταν απειροελάχιστο, το Σύμπαν θα αποκτήσει γρήγορα ιλιγγιώδεις διαστάσεις. Μαζί, εξάλλου, με τη διαστολή, αρχίζει και η πτώση της θερμοκρασίας του. Κάθε φορά που το μέγεθος του Σύμπαντος διπλασιάζεται, η θερμοκρασία του πέφτει στο μισό. Εκατό μόλις δευτερόλεπτα μετά την Μεγάλη Έκρηξη, δεν υπερβαίνει το ένα δισεκατομμύριο βαθμούς, όση περίπου είναι και στο εσωτερικό των άστρων. Η συνεχής αυτή ψύξη επηρεάζει άμεσα και την δική μου ενέργεια και η ακτινοβολία μου, από την ορατή περιοχή του φάσματος, έχει σήμερα μετατοπισθεί στα ραδιοκύματα. Άλλο ωστόσο θέλω να τονίσω: Ότι ακόμη και σήμερα, κι ενώ έχουν περάσει 15 δισεκατομμύρια χρόνια από την εκρηκτική Αρχή του, το Σύμπαν εξακολουθεί πάντα να διαστέλλεται.
Οι γαλαξίες υπερνικούν την βαρυτική έλξη, και απομακρύνονται ο ένας από τον άλλο με τεράστια ταχύτητα.
Η απομάκρυνση αυτή προδίδεται από το ίδιο το φως των γαλαξιών -πόσο αποκαλυπτικός είναι πάντα ο ρόλος του φωτός!- και επιβεβαιώνει εκείνα που έζησα από πρώτο χέρι: Ότι μια αδιανόητη Μεγάλη Έκρηξη υπήρξε η αρχή του παντός, και έπλασε με περίτεχνες διαδικασίες στον χώρο και στον χρόνο όσα ορατά και αόρατα μας περιβάλλουν.
Δεν υπάρχει αμφιβολία, ότι όσοι με ακούν θα έχουν ήδη σοβαρές αμφιβολίες για την ειλικρίνεια -η έστω την ακρίβεια της μνήμης μου. Έχω κι εγώ συνείδηση ότι η αφήγηση μου φαίνεται απίστευτη, και ότι θυμίζει λίγο παραμύθι. Το ίδιο δεν ισχύει μήπως με ορισμένες ιστορίες της ζωής, η τουλάχιστον κάποιες κρυφές διαδρομές της; Όσο πάντως με αφορά, θέλω να διαβεβαιώσω, ότι η αυτοβιογραφία μου στηρίζεται σε γεγονότα. Σε κάθε όμως αυτοβιογραφία -και μάλιστα συνοπτική - πολλά δεν είναι δυνατόν να αναφερθούν, ενώ άλλα δεν επιτρέπεται εγώ να θίξω. Στη λογική λοιπόν απορία, τι υπήρχε ή τι έγινε πριν από την Μεγάλη Έκρηξη, θα περιορισθώ σε ό,τι απαντά η επιστήμη. Είναι, ισχυρίζεται εκείνη, μια απορία χωρίς νόημα. Ο χώρος και ο χρόνος δημιουργούνται ταυτόχρονα με την Μεγάλη Έκρηξη, και δεν νοούνται ως αυθύπαρκτες οντότητες. Ούτε λοιπόν το "πριν" υπάρχει. Στο ακόμα όμως βαθύτερο ερώτημα, τι προκάλεσε την Μεγάλη Έκρηξη, και ποιος υπήρξε ο σκοπός της, να μου επιτρέψετε να σιωπήσω. Όχι ότι δεν ξέρω. Η θέση μου ωστόσο είναι δύσκολη, και μερικά πράγματα δεν επιδέχονται καν μια υπαινικτική απάντηση".

Tα πρώτα στάδια του Σύμπαντος
"Στα πρώτα λοιπόν στάδια του Σύμπαντος, η οργιαστική δραστηριότητα των πρωταρχικών στοιχείων του -πού είχαν πάντα εμένα μάρτυρα η συνεργάτη- οδηγεί στη σύνθεση πρωτονίων και, αργότερα, απλών πυρήνων δευτερίου και ηλίου.

Κάποια ωστόσο καθοριστική στιγμή, με την μεσολάβηση της ηλεκτρομαγνητικής δυνάμεως τα άφθονα επίσης ηλεκτρόνια, συλλαμβάνονται σε σταθερές τροχιές γύρω από τα πρωτόνια. Έτσι, 400.000 χρόνια μετά την Μεγάλη Έκρηξη, δημιουργούνται τα άτομα του υδρογόνου, που είναι σταθερά και ηλεκτρικά ουδέτερα. Έκτοτε το υδρογόνο αφθονεί στο Σύμπαν, και υπολογίζεται ότι συνιστά το μεγαλύτερο μέρος της ορατής του ύλης.
Υπάρχει ωστόσο μια βαθύτερη αιτία, που η δημιουργία των ατόμων καθόρισε και την δική μου σταδιοδρομία. Αφού τα άτομα είναι ηλεκτρικά ουδέτερα, παύω να αλληλεπιδρώ με την ύλη. Κατά κάποιο τρόπο, κέρδισα την ελευθερία μου, και ταξιδεύω πια χωρίς καμιά υλική δέσμευση. Θα κατακτήσω την κάθε γωνιά του Σύμπαντος, θα ζήσω τις πιο δύσκολες και δημιουργικές του ώρες. Θα μεταφέρω ακόμη χρήσιμες πληροφορίες σε όποιον έχει την ικανότητα, η την διάθεση, να τις δεχτεί. Χωρίς υπερβολή, με τη δημιουργία των ατόμων και την δική μου απελευθέρωση, το Σύμπαν περνά από την προϊστορία, στην ιστορική περίοδο του. Όπως η Ιστορία έχει τα γραπτά μνημεία της, στο Σύμπαν υπάρχει από τότε η δυνατότητα των απ' ευθείας παρατηρήσεων.
Η απαρχή της ιστορικής περιόδου σφραγίζεται λοιπόν από τον σχηματισμό των ατόμων, και από την ολοένα και εμφανέστερη κυριαρχία της ύλης. Έχοντας πια εξασφαλίσει κάποια ύπαρξη, το Σύμπαν δεν φαίνεται να βιάζεται.
Μετά την πρώτη φάση της δημιουργίας, συντίθεται από ένα τεράστιο νέφος υδρογόνου και μικρές ποσότητες ηλίου. Υπό την επίδραση της βαρύτητας, στο νέφος αυτό αρχίζουν να εκδηλώνονται μικρές μεταβολές. Κάποια τυχαία συσσώρευση της ύλης σε μια περιοχή του νέφους, αποτελεί πόλο έλξης για τα υπόλοιπα άτομα. Ο πόλος αυτός διαρκώς ισχυροποιείται, και όπως συμβαίνει σε μια χιονοστιβάδα, η συσσώρευση ύλης αποκτά κάποια στιγμή υπολογίσιμη πυκνότητα και μέγεθος. Έτσι, το αρχικά ομοιόμορφο νέφος εμφανίζει διάσπαρτες περιοχές συμπύκνωσης της ύλης. Είναι οι πρωτογαλαξίες. Μοιάζουν με νησίδες σε ένα αδιάφορο ωκεανό αραιής ύλης που, όπως υποπτεύθηκα αμέσως, προοιωνίζονταν κάποια σπουδαία και δραματική εξέλιξη. Η αλήθεια είναι ότι για την εξέλιξη αυτή χρειάσθηκε να περιμένω ακόμα μερικά δισεκατομμύρια χρόνια. Δεν μετανιώνω όμως, ούτε παραπονιέμαι. Διότι όχι μόνον το Σύμπαν άλλαξε από τότε μορφή, αλλά και εγώ απέκτησα συντροφιά στο απέραντο και μοναχικό ταξίδι μου".

Ο Γιώργος Γραμματικάκης ξεκίνησε το ταξίδι που κάποτε ζήλεψε σαν ιδέα ο Αϊνστάιν, όταν σε ηλικία δεκαέξι ετών αναρωτήθηκε τι θα γινόταν αν ταξίδευε με μια ακτίνα φωτός. Αυτό το φαινομενικά απλό ερώτημα τον οδήγησε αργότερα να ανατρέψει τη φυσική της εποχής του με τη διατύπωση της Θεωρίας της Σχετικότητας.

"Κεντρική προσπάθεια της ζωής μου, λέει ο συγγραφέας, είτε στα πανεπιστήμια που έχω διδάξει είτε στα γραπτά μου, είναι να δείξω αυτό που ήξερε η Αναγέννηση και το έχει ξεχάσει ο σύγχρονος πολιτισμός: ότι η υπερβολική εξειδίκευση δεν μας αποκαλύπτει την αλήθεια. Η αλήθεια είναι συνήθως το όλον και μεταξύ της τέχνης, της φιλοσοφίας και της επιστήμης υπάρχουν πολλά κοινά χαρακτηριστικά. Η μεγαλειώδης ιδιότητα του φωτός είναι ότι κατά κάποιον τρόπο τα δένει όλα αυτά μαζί. Ας μην ξεχνάμε ότι η επιστήμη είναι ως έναν βαθμό έμπνευση και πάθος, όπως η τέχνη". Το βιβλίο ανήκει εδώ και μήνες στα ευπώλητα. Κι ο συγγραφέας δεν έχει ανάγκη διαφήμισης. Ο ίδιος ζητά από τους αναγνώστες του ένα πράγμα: «Να το διαβάσουν πρώτα με το νου και ύστερα ή παράλληλα με την ψυχή!».

Permalink για το "Γ. Γραμματικάκης: Η αυτοβιογραφία του Φωτός"